Minggu, 14 September 2014

Sinau Basa Krama Lumantar Tembang Mijil

Alis imba lambe lambe lathi                                                 
Idu idu kecoh                                                                       
Gulu jangga kringet kringet riwe                                          
Swara swanten idep idep ibing                                            
Pupu pupu wentis                                                                   
Cangkem cangkem tutuk                                                        

Dudu sanes gula gendhis gendhis                            
Golek pados pados                                                     
Katur konjuk melu tumut ndherek                           
                   Durung dereng larang awis awis                              
                   Nunggang numpak nitih                                             
Ngongkon ngengken ngutus                                      

Wedi ajrih wadon estri estri                                                 
Wadi wados wados                                                              
Wani wantun wirang isin lingsem                                        
Kakang raka adhi adhi rayi                                                  
Jarit sinjang nyamping                                                            
Lanang jaler kakung     

Anggitan: Fetiyani Yuniana Ismawarsari
rikala Jumat Kliwon, 26 April 2013

MACAPAT POCUNG

OCUNG
Kangmas mbakyu sugeng rawuh wonten Dayu
Sragen prawisata
Praja Sukowati Asri
Mlampah-mlampah damel bebingahing manah

                             Taman Dayu mugi reja rinten dalu
                             Kaelokanira
                             Binangun dening bupati
                             Para warga sami suka miwah rena

Wonten ngriku kathah sanget pun panjuru
Satwatarunira
Wonten kolam renang ugi
Sarwa endah kulawarga sami betah

Numpak prau bebek-bebekan ing banyu
Sareng rayi raka
Ngirangi sedhihing ati
Angrumpaka namaning Sragen kang praja
  
Anggitan: Fetiyani Yuniana Ismawarsari
rikala Setu Pon, 15 Maret 2014

BABAD SUKOWATI



Sukowati madeg awit wontenipun paraga ingkang sampun paring yasa dhumateng madegipun Tlatah Sukowati. Paraga kasebat inggih punika Pangeran Mangkubumi, rayi saking Sunan Pakubuwono II ing Kraton Kasunanan Surakarta Hadiningrat. Pangeran Mangkubumi tindakan dhumateng Sukowati, lolos saking kraton. Awit saking rakanipun punika kaliyan Kumpeni Walandi prasasat sampun sakulit daging. Pramila panjenenganipun badhe lolos saking praja (tlatah kraton), nyarengi konduripun tuwan Gubernur dhateng Batavia. Pangeran Mangkubumi tindakan dhateng Sukowati, mangetan saking kraton. Panjenenganipun nglampahi Dhusun-dhusun Cemara, Tingkir, Wonosari, Karangsari, Ngerang, Butuh Guyang. Panjenenganipun nginep sedalu ing Dhusun Butuh Guyang, saklajengipun nglajengaken tindakanipun dhateng Dhusun Pandak, Kelurahan Karangnongko, tlatah Sukowati. Lolosipun Pangeran Mangkubumi nyarengi konduripun tuwan Gubernur Jenderal Baron Van Imhoff dhateng Batavia ing dinten Setu Kliwon malem Ngad Legi, surya kaping 4 Jumadil Awal, taun Dal, 1611 taun Jawa, 1746 taun Masehi.
Gambar Pangeran Mangkubumi jaman Kompeni Walandi. Sumber: https://id.wikipedia.org
Sakrawuhipun ing Siti Sukowati, Pangeran Mangkubumi masanggrahan ing Dhusun Pandak Karangnongko, sarta tumunten mapak para sentana, abdi, saha kawula Sukowati. Saksampunipun rawuh menika damel pamarentahan kagem mbrontak Walandi. Sakpepakipun sedaya lajeng ndhawuh angangkat punggawa. Dhusun Pandak, Kelurahan Karangnongko dipundadosaken pusat pamarentahan Sukowati. Pangeran Mangkubumi njabat dados kepala pamarentahan Sukowati, kaliyan nyebat panjenenganipun piyambak dados Pangeran Sukowati. Saklajengipun Pangeran ngangkat aparat pamarentahan. Para punggawa Pamarentahan Sukowati antawisipun: Demang Jayarata, dipunangkat dados bupati kanthi jejuluk Tumenggung Jayadirja; Ngabehi Martawijaya saha rayinipun, dipunangkat dados bupati kanthi sebatan Tumenggung; Ngabehi Sumodipuro saha Rangga Prawiradirja; Penanjung Martapura saha rayinipun dipunangkat dados bupati kanthi jejuluk Tumenggung Brajamusti; Bekel Gunung Bagus Kempol dipunangkat dados bupati kanthi jejuluk Tumenggung Ranadiningrat; salah satunggaling abdi dalem kalang dipunangkat dados bupati kanthi jejuluk Tumenggung Sutadipura; Mantri Natasingron dipunangkat dados bupati kanthi jejuluk Tumenggung Reksanaga; saha Mas Wiramantri dipunangkat dados Bupati Sukowati kanthi jejuluk Tumenggung Rangga Wirasetika.
Pangeran Mangkubumi ngawontenaken pembrontakan dhumateng kumpeni, ancasipun kangge mbaureksa supados kawibawan kraton Jawi tetep dipunurmati. Awit saking Kumpeni kala wau paring campur tangan dhumateng punggawa kraton,  dipuntambahi bilih Sunan Pakubuwono II kirang nggadhahi kemantepan penggalih, gampil dipunpengaruhi, kadya toya ing sakinggiling ron tales. Yudha Mangkubumen antawisipun Pangeran Mangkubumi saha prajurit tumandhing Kumpeni Walandi ingkang ngganggu Kasunanan Surakarta dipunwastani Yudhan Mangkubumen kawontenaken rikala taun 1746 ngantos 1757. Rikala jaman pamarentahan Pangeran Mangkubumi ing Sukowati, panjenenganipun dereng ngangkat dhiri dados Sultan, ananging tetep dados Pangeran Sukowati. Sukowati dipunraos kirang aman amargi kecelaken kaliyan Kitha Surakarta. Pangeran Mangkubumi tindak dhateng Nyayogyakarta, madegaken Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat, satemah saged ngwangsulaken kawibawan Kraton Mataram ugi supados tebih saking pusat pamarentahan Kasunanan.
          Sedangunipun Pangeran Mangkubumi ing Mataram, Tlatah Sukowati boten dipuntilar ngoten kemawon. Pramila, Pangeran Mangkubumi ngangkat Adipati Puger (Martapura) kagem mbeureksa Tlatah Sukowati kaliyan dipunrencangi sekawan Tumenggung, inggih punika Tumenggung Brajadenta, Tumenggung Brajamusti, Tumenggung Prawiradirja, saha Tumenggung Wirasetika. Awit saking Pangeran Mangkubumi ingkang ngadegaken pamarentahan ing Sukowati, pramila wajar bilih sabageyan Tlatah Sukowati mlebet Kasultanan, sabageyan malih mlebet Kasunanan. Saklajengipun rikala wekdal pengeduman kraton (Palih Nagari) ingkang kedadosan ing surya kaping 13 Februari 1755, miturut Prajanjen Giyanti, sabageyan tlatah Sukowati mlebet Tlatah Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat, sabageyan malih mlebet Tlatah Kasunanan Surakarta Hadiningrat.
Pramila Sunan Pakubuwono VII saha Sultan Hamengkubuwono V ngawontenaken pangandikan. Asil pangandikan punika dipuntapakasmani ing surya kaping 27 September 1830. Wosipun antawisipun :
1)     Tlatah Sukowati mlebet tlatah Kasunanan Surakarta Hadiningrat.
2)     Kagem lintunipun Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat pikantuk Tlatah Gunung Kidul.
3)     Saking Sultan Pangeran Adipati Arya Mangkunegara III pikantuk siti wiyaripun 500 karya, dipunpendhetaken saking Tlatah Sukowati sisih Tengah kaliyan Kidul.
Awit semanten sedaya Tlatah Sukowati lumebet ing Kasunanan Surakarta Hadiningrat (awit pamarentahan Sunan Pakubuwono VIII taun 1830-1861 ngantos dumugi pamarentahan Sunan taun punika) sedaya tlatah Sukowati mlebet Tlatah Kasunanan Surakarta Hadiningrat awit sampun dipunlintuaken kaliyan Gunung Kidul mlebet Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat.
Asal nama Sragen dumados rikala Pangeran Mangkubumi ing Tlatah Sukowati ugi kepanggih salah satunggaling kyai, inggih punika Kyai Srenggi ing padhepokan. Ing cariyos, Kyai Srenggi punika salah satunggaling panglima perang saking Sunan Amangkurat wonten ing Kartasura ingkang sejatosipun asmanipun Tumenggung Alap-alap. Kangge nyamar, pramila panjenenganipun malih asma dados Kyai Srenggi. Rikala Pangeran Mangubumi, inggih Pangeran Sukowati, rawuh ing padhepokan kasebat, dening Kyai Srenggi dipunsuguhi legen saha palawija. Pangeran Sukowati remen sanget pramila ngendika bilih panggenan kasebat badhe dipunnamani “Sragen”, saking tembung “pasrah” lan “legen”. Satemah Kyai Srenggi dipunasmani Ki Ageng Srenggi.
Gambar Makam Kyai Ageng Srenggi wonten ing Sragen Lor. Sumber: http://sragenkab.go.id
Pangeran Mangkubumi rawuh ing Sukowati, leresipun ing Dhusun Pandak Karangnongko rikala surya kaping 5 Jumadilawal, taun Dal, 1671 taun Jawa. Benjangipun nembe ndamel pamarentahan rikala surya kaping 6 Jumadilawal, taun Dal, 1671 Windu Sancaya taun Jawa, dinten Selasa Pon, leresipun surya kaping 27 Mei 1746 Masehi. Sakpunika 27 Mei ing saben taunipun dipunpengeti dados dinten miyosipun Kabupaten Sragen.

Kapustakan:
Pemda Kabupaten Sragen saha Tim Peneliti Fakultas Sastra UNS. 1987. Sejarah dan Hari Jadi Pemerintahan di Kabupaten Sragen.
Web https://id.wikipedia.org/wiki/Kabupaten_Sragen dipunundhuh rikala Kemis, 28 Maret 2013 wanci jam 19.22
Web http://sragenkab.go.id/home.php?menu=2 dipunundhuh rikala Senin, 22 April 2013 wanci jam 16.14


PARIBASAN


Paribasan inggih punika unen-unen ingkang basanipun sampun gumathok racikanipun lan mawi teges tertamtu. Dhapukaning paribasan awujud ukara utawi kumpulaning tembung. Racikaning tembung boten kenging ewah. Suraos utawi tegesipun ugi gumathok, limrahipun ateges entar. Punika andharan paribasan.
1.       Adol lenga kari busik.
Dum dum barang, nanging sing andum ora oleh bagian.
2.       Aji godhong garing.
Ora ana ajine (regane).
3.       Ana gula ana semut.
Panggonan sing akeh rejekine mesthi akeh sing nekani.
4.       Arep jamure emoh watange.
Gelem kepenake ora gelem rekasane.
5.       Asu belang kalung wang.
Wong asor nanging sugih.
6.       Asu gedhe menang kerahe.
Sapa sing kuwat (sugih bandha) mesthi menang.
7.       Bathok bolu isi madu.
Wong katon ala nanging pinter.
8.       Beras wutah arang bali menyang takerane.
Barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune
9.       Buntel kadut, ora kinang ora udut.
Wong nyambut gawe borongan ora oleh mangan lan udut/rokok
10. (M)buru uceng kelangan deleg.
Mburu barang sepele malah kelangan barang kang luwih gedhe.
11. Cincing-cincing meksa klebus.
Karepe ngirid nanging malah entek akeh.
12. Cebol nggayuh lintang.
Duwe kekarepan sing gedhe banget.
13. Diwenehi ati ngrogoh rempela.
Diwenehi sethithik njaluk akeh.
14. Eman-eman ora keduman.
Karepe eman malah awake dhewe ora keduman.
15. Embat-embat celarat.
Wong nyambut gawe kanthi ngati-ati banget.
16. Emprit abuntut bedhug.
Perkara sing maune sepele dadi gedhe.
17. Endhas gundhul dikepeti.
Wis kepenak ditambahi kepenak maneh.
18. Endhas pethak ketiban empyak.
Wong kang bola-bali nemu cilaka.
19. Entek jarake .
Wis entek kasugihane.
20. (Ng)Gajah elar.
Sarwa gedhe lan dhuwur kekarepane.
21. Garang garing.
Wong semugih nanging sejatine kekurangan.
22. Gawe luwangan kanggo ngurugi luwangan.
Golek utangan kanggo nyaur utang sing dhisik.
23. Gayuk-gayuk tuna, nggayuh-nggayuh luput.
Samubarang kang dikarepake ora bisa keturutan.
24. Kegedhen empyak kurang cagak.
Kegedhèn kekarepan nanging ora kuwawa nandangi.
25. Glundhung semprong.
Wong wadon omah-omah ora nggawa bandha mapan ing omahe sing lanang.
26. Golek-golek ketanggor wong luru-luru.
Golek utangan malah diutangi (dijaluki utang).
27. Gondhelan poncoting tapih.
Nggantungake uripe marang bojo.
28. Gupak pulute ora mangan nangkane.
Melu rekasa ora ngrasakake kepenake.
29. Iwak kecemplung wuwu .
Wong sing wis kadhung mlebu ing perangkap ala.
30. (n)Jagakake endhoge si blorok.
Njagakake barang kang durung mesthi ana lan orane.
31. (n)Jalukan ora wewehan.
Seneng njaluk ora gelem menehi.
32. Jer basuki mawa bea.
Samubarang gegayuhan mbutuhake wragat.
33. Kadang konang.
Wong kang diaku sedulur yen wonge sugih (duwe pangkat).
34. Kajugrugan gunung menyan.
Oleh kabegjan kang gedhe banget.
35. Katepang ngrangsang gunung.
Kegedhen karep/panjangka mokal bisa kelakon.
36. Kebanjiran segara madu.
Nemu kabegjan kang gedhe banget.
37. Kebo ilang tombok kandhang.
Wis kelangan ngetokake wraget maneh kanggo nggoleki malah ora ketemu pisan.
38. Kebo kabotan sungu.
Wong rekasa uripe marga kakehan anak.
39. Kegedhen empyak kurang cagak.
Kegedhen kekarepan nanging kurang sembada.
40. Kena iwake aja nganti butheg banyune.
Sing dikarepake bisa kelakon ning aja nganti gawe rusak/rame.
41. Kencana katon wingka.
Senajan apik nanging ora disenengi.
42. Kere munggah bale.
Batur dipek bojo karo bendarane.
43. Kere nemoni malem.
Wong kang bedhigasan/serakah.
44. Kerot ora duwe untu.
Duwe kekarepan ning ora duwe bandha/wragat.
45. Kerubuhan gunung.
Wong nemoni kesusahan sing gedhe banget.
46. Kesandhung ing rata, kebentus ing tawang.
Oleh cilaka sing ora dinyana-nyana.
47. Ketula-tula ketali.
Wong kang tansah nandhang sengsara.
48. Kriwikan dadi grojogan.
Perkara sing maune cilik dadi gedhe.
49. Krokot ing galeng.
Wong kang mlarat banget.
50. Kuthuk nggendhong kemiri.
Manganggo sarwa apik/aji liwat dalan kang mbebayani.
51. Legan golek momongan.
Wong kang wis kepenak malah njarag golek gawean (rekasa).
52. Lumpuh ngideri jagad.
Duwe kekarepan kang mokal keturutan.
53. Milih-milih tebu oleh boleng.
 Kakehan milih, wekasan oleh kang ora becik.
54. Mubra-mubru mblabar madu.
 Wong sing sarwa kecukupan
55. Nglungguhi klasa gumelar.
Wong sing uripe kepenak amarga oleh warisan.
56. Ngrontogake gunung.
Wong cilik/asor bisa ngalahake wong luhur/gedhe, nganti gawe kagete wong akeh.
57. Nguyahi banyu segara.
Weweh marang wong sugih kang ora ana pituwase.
58. Nucuk ngiberake.
Nggoleki barang sepele sing wis ilang.
59. Ngaub ngawar-awar.
Golek pangayoman marang wong ora duwe.
60. Obah mamah.
Gelem makarya bakal akeh rejekine.
61. Opor bebek paelan gulu.
Wong cilik among bisa ngangen-angen nanging ora bisa duweni.
62. Ora kinang ora udut.
Ora mangan apa-apa.
63. Ora tembung ora tawung.
Jupuk barange liyan tanpa kandha dhisik.
64. Pecruk tunggu bara.
Dipasrahi barang kang dadi kesenengane.
65. Pitik trondhol diumbar ing padaringan.
Wong ala dipasrahi barang kang aji, wekasane malah ngentek-enteki.
66. Pupur sadurunge benjut
Ngati-ati mumpung durung cilaka.
67. Rawe-rawe rantas, malang-malang putung.
Samubarang kang ngalang-alangi bakal disingkirake.
68. Rebut balung tanpa isi.
Pasulayan merga barang kang sepele.
69. Rindhik asu digitik.
Dikongkon nindakake penggaweyan kang cocok karo kekarepane.
70. Rupa nggendhong rega.
Merga rupane apik mula regane ya larang.
71. Sepi ing pamrih, rame ing gawe.
Gelem tandang gawe kanthi ikhlas lan ora golek opah.
72. Sluman slumun slamet.
Senajan kurang ngati-ati, nanging isih diparingi slamet.
73. Tuna sathak bathi sanak.
Rugi bandha, nanging sugih paseduluran.
74. Undhaking pawarta, sudaning kiriman.
Biyasane pawarta itu beda karo kasunyatane.
75. Yuyu rumpung mbarong ronge.
Omahe magrong-magrong nanging sejatine mlarat.

Kapustakan:
Nuraini. Tth. Pepak Basa Jawa Lengkap. Kota? : Lingkar Media
Soesilo. 2006. Piwulang Ungkapan Orang Jawa:Pendidikan Budi Pekerti Membentuk Manusia Berhati Mulia. Malang: Yasula